قبض و بسط در جهان‎بینی عرفانی مولانا در غزلیّات شمس

این پژوهش به بررسی احوال عارفان? قبض و بسط (غم و شادی) و تعیین جایگاه و خاستگاه هر یک در اندیش? مولوی با تکیه بر توصیف و تحلیل صور خیال دیوان شمس وی پرداخته است. در کنار هم بودن غم و شادی در جهان بینی عرفانی مولانا، جلوه های صوری را پدید آورده که بیش از هر چیز با زبان موسیقی و شعر هم‎خوان است. بنابراین در شعر مولانا ارتباط عمیقی میان صورت و محتوا نمایان است. هدف اصلی، بررسی برخی از اجزای غزل‎ها و چینش واژه‎ها و نیز کلیّت آن است تا خاستگاه‎های قبض و بسط مولانا که شامل موارد متعددی است نشان داده شود. اهداف فرعی تحقیق شامل مباحثی چون تجدد امثال و تحرک هستی، نگاه غیبی و افلاکی به موسیقی و ارتباط مولانا با خود موسیقی، ساری دیدن عشق در عالم، سنت سماع و مسائل پیرامون آن، مرگ ارادی (مرگ پیش از مرگ) و نگاه عاشقانه به رابط? انسان و خداست. قبض و بسط با مفاهیم وابسته ای در اندیشه مولانا همچون: نظری? حال و وقت عرفانی، خوف و رجا، ملالت و حزن، گریه و خنده، درد طلب و اندیش? غربت ازلی (نیستان مولانا) نیز مرتبط است. همچنین می توان به یک نکت? جامعه-شناختی نیز توجه کرد و آن مسأل? هجرت مولانا و حمل? مغول و اوضاع ویران ایران و فرهنگ آن زمان است. مولانا در دیوان شمس دو چشم انداز اصلی دارد: واقعیتِ انسان (منشأ قبض) و آرمان هستیِ انسان (منشأ بسط) که به شدت و ضعف در کنار یکدیگر مطرح اند. بنابراین در پس اشعار شورانگیز غزلیّات شمس، جلوه های موسیقایی، صور خیال پویا (دینامیک) و نیز شادی و شعف و مستی و خلاقیّت مولانا، نوعی «تجربه و جهان شناسی» وجود دارد. همچنین مولانا در قلمرو قبض و بسط در سطحِ ذهن و زبان خویش به شکل مستقیم و نیز غیر مستقیم متأثر از عارفان پیش از خود است. رابطه ای میان تجربیات عرفانی مولانا و جلوه های این تجربیات با موقعیت های ذومراتب قبض و بسط و بیان خاص او در این‎باره وجود دارد. مولانا بیان می‎کند که در نهایت به یک وصال و درجه ای رسیده که توانسته از این هر دو حال عبور کند. روش بررسی در آغاز، رهیافت توصیفی است که نشان دادن ابعاد پنهان خاستگاه‎های قبض و بسط در قالب صورخیال است و سپس با رهیافت تبیینی به تحلیل این توصیف ها پرداخته و علل غم و شادی یا قبض و بسط مولوی دسته‎بندی شده است.